Vrlo brzo građani koji su prije mirno zajedno živjeli pretvorili su se u neprijatelje, a mnogi od njih – u ovom slučaju prvenstveno bosanski Srbi – postali su ubice pod uticajem medija koji su u to vrijeme već bili pod kontrolom rukovodstva bosanskih Srba” – decidno se navodi u presudi Radoslavu Brđaninu, nekadašnjem predsjedniku Autonomne regije Krajina RS-a, koji je osuđen u Haškom tribunalu. Paraleno s tim SDS i JNA su 1991. naoružavali Srbe u BiH.
U presudi Momčilu Krajišniku, navodi se primjer podjele naoružanja koje je dovoženo u Kamenicu (Drvar), a srpski policajci tadašnjeg Republičkog MUP-a obezbjeđivali su zaštitu i transport tog naoružanja. Nadzor nad podjelom tog opružja vršio je Nenad Stevandić, izvještavajući redovno o tome Radovana Karadžića koji je i lično dolazio u Kamenicu kako bi se uvjerio da sve teče po planu. Nenad Stevandić je u nedelju, 19. maja 2019. ponovo izabran za predsjednika Ujedinjene Srspke. Na svečanoj akademiji povodom toga ovaj put je bio nazočan drugi srpski vožd – Milorad Dodik poručujući da BiH neće u NATO, držeći BiH i dalje u okovima srpske politike koja je identična onoj s početka 90-tih koju je provodio Karadžić.
Isti dan u Sarajevu je kao uvodničar Asocijacije nezavisnih intelektualaca gostovao norveški filozof Arne Johan Vetlesen ističući da su svakom genocidu, pa i onom u Srebrenici prethodile faza ideologije, faza propagande i faza pripreme, kao i da se takvi zločini uvijek planiraju na vrhu: “Najprije se neprestano stvara atmosfera straha, nepovjerenja i nesigurnosti. Kreira se atmosfera u kojoj se određenoj grupaciji ne može vjerovati, ni grupi ni pojedincima”, te da su studenti, posebno u Republici Srpskoj “zatrovani iskrivljenom istinom”, naglašavajući da u BiH ne samo da postoji direktno negiranje nego i pokušaj revizije i unošenja sumnje i nesigurnosti u ono što je utvrđeno u presudama Haškog tribunala. Avangarda nastavlja s objavljivanjem presuđenih haških činjenica kao doprinos istini kroz utvrđene činjenice, ali i s ciljem pomoći nadležnim tužiteljstvima da pokrenu istrage o stradanjima i počinjenim ratnim zločinima u dva najveća bh. grada Sarajevu i Banja Luci.
Iz presude Momčilu Krajišniku:
U presudi Momčilu Krajišniku, predsjedniku Skupštine Srpske Republike (kasnije Republike Srpske) utvrđeno je da je u proljeće 1991. godine SDS, u saradnji s jugoslovenskim vlastima, počeo da naoružava i mobiliše srpsko stanovništvo u mnogim opštinama širom Bosne i Hercegovine. Oficiri JNA i MUP-a pomagali su članovima SDS-a u nabavci i raspodjeli oružja. Zaštićeni svjedok 636 naveo je jedan takav primjer. Naime, u martu 1991. njega je angažirao SDS i on se priključio grupi u kojoj je bilo 60 do 80 ljudi čiji je zadatak bio prihvat, obezbjeđenje i podjela oružja JNA koje je dolazilo iz Hrvatske. Oružje je dovoženo kamionima, u pratnji pripadnika Stanice javne bezbjednosti (SJB) Drvar, i pohranjeno je u staroj zgradi škole u Kamenici. Članovi te grupe čuvali su oružje 24 sata dnevno.
Ovaj svjedok je u Haškom tribunalu ispričao da je on lično vidio Vinka Kondića iz Ključa, Dragana Ivanića iz Bosanskog Petrovca i Simu Drljaču iz SJB-a Prijedor kako u školu dolaze po oružje. Pored toga, ispričao je da je čuo da su u školu po oružje dolazili članovi SDS-a, Vlado Vrkeš, predsjednik SDS-a Sanski Most, i Nedeljko Rašula, predsjednik Skupštine opštine Sanski Most, zatim Miroslav Vještica, poslanik SDS-a iz Bosanske Krupe kasnije predsjednik lokalnog Kriznog štaba, i Stojan Župljanin, SDS-ov načelnik SJB-a u Banjoj Luci. Te delegacije primao je predsjednik SDS-a u Drvaru Dragan Knežević. Srpski policajci iz SJB-a Drvar obezbjeđivali su zaštitu transportu oružja iz Drvara u druge opštine. Kako se pokazalo, SDS jeste bio umiješan u naoružavanje. Svjedok 636 je izjavio da je u periodu od aprila do septembra 1991. učestvovao u podjeli oružja koju je vršio SDS.
I drugi svjedoci su potvrdili da je SDS zajedno sa JNA učestovao u naoružavanju Srba. Svjedok 458 opisao je kako je u septembru 1991. trideset sanduka vojničkih pušaka, mitraljeza i municije, proizvedenih u jednoj fabrici u Srbiji, zaplijenjeno nedaleko od Banje Luke, na jednom poljoprivrednom dobru u vlasništvu Veljka Milankovića, srpskog vođe jedne paravojne grupe koja je terorisala muslimansko stanovništvo. Milanković je rekao da mu je oružje dao 5. korpus JNA, stacioniran u Banjoj Luci, da ga razdijeli Srbima. Lokalne (srpske) vlasti pustile su Milankovića na slobodu bez pokretanja krivičnog postupka.
Prema presudi Nenad Stevandić, član Kriznog štaba ARK-a, nadgledao je podjelu oružja iz Kamenice. U avgustu 1991. Stevandić je pozvao Radovana Karadžića da lično vidi kako se odvija podjela oružja i Karadžić je posjetio Drvar i obišao školu u Kamenici.
Kako su već 1991. postojale ozbiljne namjere da se BiH podijeli, ali i planovi kako će se to učiniti, potvrdio je u svom svjedočenju, koje se također navodi u presudi Krajišniku, i Stjepan Kljuić koji je bio predsjednik HDZ-a i član Predsjedništva BiH. Po njegovom iskazu u ljeto 1991. ministar unutrašnjih poslova BiH predočio mu je snimak telefonskog razgovora između Slobodana Miloševića i Radovana Karadžića. Kljuić je iz tog razgovora shvatio da teritorije oko Banje Luke, zajedno s postojećim osvojenim srpskim područjem u Hrvatskoj, treba da postanu zapadna granica “srpske” države, koja će obuhvatiti 70 do 75 procenata teritorije BiH. U jesen 1991. Milošević je potvrdio taj plan Kljuiću, dodavši da lijeva obala Neretve (u južnoj BiH) pripada Srbima. Takođe u jesen 1991. godine Kljuić se sastao s Krajišnikom i drugim vođama SDS-a u kancelariji optuženog. Predložio im je da BiH prizna postojeće granice Hrvatske i Srbije i Crne Gore, kako te države ne bi tražile ništa od teritorije Bosne i Hercegovine. Krajišnik, Karadžić i Koljević nisu se složili s tim prijedlogom, nego su ustrajali na stanovištu da Bosna i Hercegovina ili mora da u cijelosti ostane u Jugoslaviji ili da bude podijeljena: zapadna Hercegovina će ući u sastav Hrvatske, a bosanski Srbi će se priključiti Jugoslaviji.
Na mitingu, održanom u Banjoj Luci u novembru 1991, Krajišnik je u vezi sa srpskim plebiscitom rekao: “Sve mračne sile iz raznih razloga upregle su se u svoju kočiju da sruše zajedničku nam otadžbinu, da nas rasparčaju. A ja se nadam da mi to nećemo dozvoliti.” Plebiscit je održan 9. i 10. novembra 1991. Iako su na plebiscitu mogli glasati pripadnici svih nacionalnih grupa, glasački listići su bili različitih boja, zavisno od nacionalne pripadnosti glasača. Malo je nesrba učestvovalo u plebiscitu, a Skupština bosanskih Srba objavila je 21. novembra sljedeće rezultate: 99,9 procenata od 1.162.032 Srba koji su glasali i 99,1 procenata od 49.342 nesrba koji su glasali, glasali su za ostanak u Jugoslaviji.
Na početku svog rada MUP bosanskih Srba sarađivao je sa snagama Republike Srbije, koje su mu i pomagale. Izvještaji savezne (jugoslovenske) Službe državne bezbjednosti iz marta 1992. potvrdili su zvaničnu saradnju saveznog SUP-a u Beogradu i policije bosanskih Srba u preuzimanju i održavanju vlasti na područjima na koja su bosanski Srbi polagali pravo u Bosni i Hercegovini. Plan saradnje obuhvatao je raspoređivanje pripadnika MUP-a Srbije i saveznog SUP-a u Bosni i Hercegovini. Pored toga, u martu i aprilu 1992. savezni SUP je helikopterima JNA MUP-u bosanskih Srba na Palama i u Banjoj Luci slao oružje i vojnu opremu.
Trećom odlukom Skupštine od 21. novembra 1991. potvrđeno je proglašenje srpskih autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini. U sastavu ARK-a, sa sjedištem u Banjoj Luci, našle su se sljedeće opštine: Banja Luka, Bosanski Novi, Bosanski Petrovac, Čelinac, Ključ, Kotor-Varoš, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, “kao i dijelovi drugih opština sa ove regije sa većinskim srpskim narodom”.
Iz presude Radoslavu Brđaninu
Pretresno vijeće u presudi protiv Radoslava Brđanina, predsjednika Autonomne regije Krajina (ARK) uvjerilo se “van razumne sumnje” da su krivična djela počinjena u Bosanskoj krajini od aprila 1992. do kraja decembra 1992. izvršena kao direktna posljedica sveobuhvatnog Strateškog plana. Vijeće dalje navodi da je etničko čišćenje bilo pravi cilj i stoga nerazdvojiv dio Strateškog plana: “Isključiva namjera uvođenja uslova života nametnutih nesrpskom stanovništvu Bosanske krajine i vojnih operacija protiv gradova i sela koji nisu bili vojni ciljevi bila je da se ti ljudi otjeraju. Velik broj ljudi držan je u zatočeničkim centrima u užasnim uslovima. Budući da je namjera bila trajno ukloniti te ljude s teritorija Srpske Republike BiH, mnogima su razoreni domovi kako se oni nikada ne bi vratili. Domovi bosanskih Muslimana koji nisu razoreni dodijeljeni su srpskim izbjeglicama iz Hrvatske i s drugih područja.”
Kampanja hotimičnog razaranja vjerskih i kulturnih ustanova bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata bila je samo jedan od elemenata šireg napada. Međutim, konačni cilj bilo je uklanjanje stanovništva i uništenje njihovih domova. Dokazi otkrivaju dosljednu, koherentnu i kažnjivu strategiju čišćenja Bosanske krajine od drugih etničkih grupa koju su provodili SDS i snage bosanskih Srba.
Zajedno sa Brđaninom bio je optužen i Momir Talić koji je uhapšen 1999. godine u Beču, ali je zbog lošeg zdravstvenog stanja privremeno oslobođen. Umro je u Beogradu 2003. godine. Talić je bio član Kriznog štaba i komandant 1. krajiškog korpusa VRS čije je sjedište bilo u Banja Luci.
Iz presuda Mići Stanišiću i Stojanu Župljaninu:
U presudi protiv Miće Stanišića (ratni ministar MUP-a RS-a) i Stojana Župljana, načelnika Centra javne bezbjednosti Banja Luka od 1991. do 1994. kada je unaprijeđen u savjetnika predsjednika (Karadžića) za pitanja bezbjednosti, Vijeće je utvrdilo da su srpske snage u periodu od 3. aprila 1992. do decembra 1992. godine u opštini Banja Luka počinile krivična djela za koja su se teretili u tačkama od 1 do 10 optužnice. Stanišić i Župljanin se u optužnici terete za sljedeće zločine: 1. progon kao zločin protiv čovječnosti, putem činjenja sljedećih djela: (a) lišavanja života (u vezi s tačkama 2, 3 i 4); (b) mučenja, okrutnog postupanja ili nehumanih djela u zatočeničkim objektima (u vezi s tačkama 5, 6, 7 i 8); (c) protivpravnog zatočenja u zgradi CSB-a u Banjoj Luci barem od juna do decembra 1992. i u logoru Manjača od maja do decembra 1992. godine; (d) stvaranja i održavanja nehumanih uslova života u navedenim zatočeničkim objektima; (e) prisilnog premještanja i deportacije; (f) prisvajanja ili pljačkanja imovine u zatočeničkim objektima i za vrijeme deportacije i prisilnog premještanja.
Pod tačkama 2, 3 i 4, optuženi se terete za sljedeće: (a) ubistvo i kao zločin protiv čovječnosti i kao kršenje zakona i običaja ratovanja i (b) istrebljenje kao zločin protiv čovječnosti, zbog gušenja više zatočenih nesrba dok su ih srpske snage prevozile iz zatočeničkog objekta “Betonirka” u Sanskom Mostu u logor Manjača 7. jula 1992. godine i zbog lišavanja života više muškaraca ispred logora Manjača od strane srpskih snaga 6. avgusta 1992. godine ili oko tog datuma. Pod tačkama 5, 6, 7 i 8, optuženi se terete za sljedeće: (a) mučenje i kao zločin protiv čovječnosti i kao kršenje zakona i običaja ratovanja; (b) okrutno postupanje kao kršenje zakona i običaja ratovanja; i (c) nehumana djela kao zločin protiv čovječnosti zbog premlaćivanja zatočenika koji su držani u zgradi CSB-a početkom juna 1992. godine i premlaćivanja zatočenika u logoru Manjača od maja do kraja decembra 1992. godine, koja su izvršile srpske snage. Pod tačkama 9 i 10, optuženi se terete za deportaciju i nehumana djela (prisilno premještanje) kao zločine protiv čovječnosti, koje su srpske snage počinile nad stanovnicima bosanskim Muslimanima i bosanskim Hrvatima u opštini Banja Luka u ARK-u.
Dalje se navodi da je Pretresno vijeće utvrdilo da su među izvršiocima u Banjoj Luci bili: (a) pripadnici 1. krajiškog korpusa pod komandom Božidara Popovića i pripadnici vojne policije 1. krajiškog korpusa; (b) lokalni Krizni štab; (c) Krizni štab ARK-a; (d) SOS; i (e) pripadnici snaga milicije, uključujući pripadnike banjalučkog Specijalnog odreda milicije, CSB-a Banja Luka, SNB-a, kao i pripadnike milicije iz Prijedora, Sanskog Mosta, Ključa i drugih opština ARK-a. Pretresno vijeće je utvrdilo da su srpske opštinske vlasti u Banjoj Luci formirale Krizni štab, koji je provodio zahtjeve SOS-a. Zahtjevi SOS-a bili su istovjetni zahtjevima rukovodstva SDS-a na Palama, među kojima su bili učesnici u UZP-u Biljana Plavšić, Momčilo Krajišnik i Radovan Karadžić. Utvrđeno je da su učesnici u tom UZP-u bili i čelni članovi Kriznog štaba ARK-a i istaknuti članovi SDS-a Vojislav Kuprešanin, Radoslav Brđanin i političar iz ARK-a Predrag Radić.
U vezi sa zločinima počinjenim na Manjači, Pretresno vijeće podsjeća da je taj logor bio u nadležnosti 1. krajiškog korpusa i da je upravnik logora bio Božidar Popović. Prvi krajiški korpus bio je pod sveukupnom komandom i kontrolom generala Momira Talića, učesnika u UZP-u, a Vijeće je utvrdilo da je Talić za uslove u logoru saznao najkasnije u junu 1992. godine. Pretresno vijeće takođe podsjeća da su pripadnici službi državne i javne bezbjednosti MUP-a RS iz opština ARK-a transportovali ljude na Manjaču, pomagali vojsci prilikom obezbjeđenja i učestvovali u ispitivanju zatočenika. Stojan Župljanin, koji je znao za učešće milicije u radu Manjače, vršio je de jure i de facto kontrolu nad tim snagama MUP-a RS.
Najzad, Pretresno vijeće konstatuje da su pripadnici banjalučkog Specijalnog odreda milicije i grupa iz crvenog kombija koja je činila zločine nad nesrpskim stanovništvom u Banjoj Luci bili radnici milicije pod komandom Stojana Župljanina, koji je vršio najvišu funkciju u miliciji ARK-a. Milicija u Banjoj Luci, posredstvom Župljanina, bila je u sastavu MUP-a RS, koji je bio pod sveukupnom kontrolom Miće Stanišića. Pretresno vijeće konstatuje da su gorepomenuti učesnici u UZP-u, prilikom upotrebe tih srpskih snaga u Banjoj Luci za činjenje zločina, postupali u skladu sa zajedničkim planom. Pretresno vijeće je utvrdilo da su te srpske snage u Banjoj Luci, djelujući u dogovoru, počinile krivična djela deportacije (tačka 9), prisilnog premještanja kao nehumanog djela (tačka 10), te deportacije i prisilnog premještanja kao djela u osnovi progona (tačka 1), radi ostvarenja zajedničkog plana UZP-a.
Žalbena presuda Stanišiću i Župljaninu potvrdila je sve ove zaključke.
Provođenje Strateškog plana u Bosanskoj Krajini (Iz presude Radoslavu Brđaninu)
Prije izbijanja oružanog sukoba SDS je pokrenuo propagandni rat koji je imao užasne posljedice po ljude svih nacionalnosti stvorivši međusobni strah i mržnju i osobito huškajući bosanske Srbe protiv drugih naroda. Vrlo brzo građani koji su prije mirno zajedno živjeli pretvorili su se u neprijatelje, a mnogi od njih – u ovom slučaju prvenstveno bosanski Srbi – postali su ubice pod uticajem medija koji su u to vrijeme već bili pod kontrolom rukovodstva bosanskih Srba.
Korištenje propagande bila je nerazdvojivi dio provođenja Strateškog plana i stvorilo je klimu u kojoj su ljudi bili spremni da tolerišu vršenje zločina i da sami čine zločine. Što se tiče konkretno Bosanske krajine, paravojna skupina poznata pod imenom “Vukovi s Vučjaka” koju je podržavao SDS zauzela je u avgustu 1991. televizijski relej na Kozari. Frekvencije su preusmjerene i usljed toga većina opština u Bosanskoj krajini više nije mogla pratiti televizijske i radijske programe iz Sarajeva, nego isključivo programe iz Beograda i povremeno iz Hrvatske, a od marta 1992. nadalje i iz Banje Luke. Bosanski Muslimani i bosanski Hrvati koji su bili zaposleni na televizijskim i radio stanicama, kao i u većini novina, otpušteni su i umjesto njih su došli bosanski Srbi.
Propagandna kampanja postigla je svoj cilj i kod bosanskih Srba i kod nesrpskog stanovništva Bosanske krajine. Dok je bosanske Srbe poticala da nesrpsko stanovništvo doživljavaju kao neprijatelja i da tako s njim postupaju, pripremajući pritom bosanske Srbe na zločine koji će uslijediti, istovremeno je među nesrpskim stanovništvom širila strah i stvarala atmosferu terora koja je doprinijela njegovom kasnijem masovnom egzodusu.
Vlasti bosanskih Srba na organizovan način vršile su nedopušten pritisak na bosanske Muslimane i bosanske Hrvate kako bi ih prisilili da napuste to područje. Osim toga, nesrbi nisu imali nikakvu zaštitu od maltretiranja i zlostavljanja pojedinih naoružanih bosanskih Srba. Bosanski Muslimani i bosanski Hrvati bili su izloženi opresiji i pritiscima, tako da je život u Bosanskoj krajini za njih postao neizdrživ.
Kada je u BiH izbio oružani sukob, eskalirala su krivična djela protiv nesrpskog stanovništva u Bosanskoj krajini. Činjenje krivičnih djela bilo je moguće zbog tijesne saradnje između policije bosanskih Srba, vojske i srpskih paravojnih grupa. Jasno prepoznatljiv obrazac krivičnih aktivnosti dopušta samo jedan razumni zaključak – da su ta krivična djela činjena s ciljem provođenja Strateškog plana rukovodstva bosanskih Srba za preuzimanje kontrole nad teritorijom koja se svojatala za srpsku državu u BiH i trajno uklanjanje većine nesrba s te teritorije.
Snage bosanskih Srba napadale su nesrpske gradove, sela i naselja u svih 13 opština relevantnih za optužnicu. Ti su napadi uglavnom počinjali nakon isteka roka za predaju oružja od strane nesrba. Ponekad bi neki incident koji bi izazvali nesrbi poslužio kao izlika. Napadi su započinjali intenzivnom artiljerijskom paljbom iz teškog vojnog naoružanja. Cilj su bila muslimanska sela i naselja, a artiljerijska paljba je otvarana bez razlike na zgrade i ustanove namijenjene religiji, što je rezultiralo velikim razaranjima i brojnim civilnim žrtvama. Mnogi od preživjelih su bježali i pronalazili sklonište u okolnim područjima. Nakon artiljerijske paljbe u sela su ulazili naoružani vojnici koji su pljačkali i palili kuće i istjerivali ili ubijali neke od mještana koji su ostali. U nekim slučajevima su silovali žene. Sve u svemu, bosanski Muslimani i bosanski Hrvati, stanovnici napadnutih gradova, sela i naselja nisu mogli organizovati bilo kakav djelotvoran otpor tim oružanim napadima. Nisu bili adekvatno organizovani niti su imali dovoljno oružja kojim bi se mogli suprotstaviti napadačima budući da su bili razoružani.
Piše: Dženana Karup Druško
(Avangarda.ba)