Dijalektika je tokom historije filozofije mijenjala svoje značenje i obuhvat. U izvornom smislu označava vještinu vođenja dijaloga. Prema stavovima Platona, označava postavljanje pitanja i traženja odgovora ili metodu obrazovanja pojmova i saznanja ideja, jedini put kojim smrtni ljudi mogu raspolagati ako žele da se uzdignu do uvida u vječna suštanstva. Kasnije je dijalektika prešla put od dolaženja do općih ideja iz konkretnih stvari, preko logike vjerovatnoće do formalne logike. Za Kanta je dijalektika logika privida, umovanje koje se prelazeći granice iskustvenog saznanja bavi onim što se ni na koji način ne može empirijski potvrditi.
Pojavom Hegela i njegovog učenja u 18. stoljeću, dijalektika dobija novo značenje, koje se zadržava i u savremenim filozofskim razmatranjima. On definiše dijalektiku kao pravu, istinsku logiku umnog bivstvovanja koja prevazilazi sferu subjektivnog ljudskog mišljenja. Prema njemu, ona ima trijadnu progresivnu strukturu: negacija, konzervacija elevacija, a njeni stavovi također imaju trijadnu formu: teza-antiteza-sinteza, tj. postavljanje, suprostavljanje i pomirenje suprotnosti u njihovoj sintezi na višem nivou.
Dijalektika traženja i pronalaženja ličnosti
Dijalektika pronalaženja ima dodirnih tačaka sa ovom teorijom. U njoj je teza – traženje, antiteza – skrivanje i sinteza – pronalaženje. Ali, specifična odlika dijalektike traženja je da se stupnjevi ne dešavaju postepeno, nekad su istovremeni, a nekad pomiješanog redoslijeda, pa se desi da prvo ide antiteza pa teza, ili da odmah nastupi sinteza. Tako Sidarta luta svijetom, prolazi kroz bramanska, budistička učenja, obitava u procepu između nirvane i samsare, gubi svoje biće i ponovo mu se vraća, doživljava strast, čulnost i poroke svjetovnog života. Ali otkrovenje do koga dolazi pred samu smrt glasi:
U univerzumu se uvijek sukobljavaju dva principa, ali tako da se kosmička ravnoteža održava, noseći u sebi svaki oblik postojanja, koji je ustvari, istovremeno, i sopstvena negacija. Čovjek takvog shvatanja u miru je sa sobom i sa čitavim svijetom. Sinkler, želeći da se oslobodi poput ptice iz jajeta iz njegovih snoviđenja, preispituje mračnu, skrivenu i potisnutu stranu svoje ličnosti. Dok je na raskrsnici između dvaju svjetova, svijetlog oličenog u njegovoj građanskoj, kršćanskoj porodici, i mračnog u kome vlada grijeh i najniži ljudski nagoni, pojavljuje se Demijan, koji ga iskušava u vodi ka prihvatanju ovog drugog dijela njegovog identiteta. On o tome kaže:
Težiti njemu znači upoznati i prihvatiti sebe kao jedinstvo, što uz pomoć svog prijatelja i vođe Sinkler i uspijeva. Sukob dvaju suprotnih principa odvija se i u liku Harija Halera, Stepskog vuka. Sebe doživljava kao podvojenu ličnost, pa u čovjeka trpa sve što je u njemu umno, uzvišeno i kultivisano, a u vuka sve što je nagonsko, divlje i haotično. Takvu bolnu rastrzanost Hese opisuje:
Haler je čovjek u neskladu sa svijetom i sa samim sobom. Totalitarni sistem i (malo) građansko društvo zahtijeva od pojedinca da bude običan, osrednji i prosječan, čime guše ljudsku prirodu i sputavaju njenu slobodu. Kao izlaz iz takvog beznađa i smisao postojanja javlja se humor, koji spaja sve oblasti ljudskog bića, duhovna igra misli, predstava i ideja, kojom se čovjek izdiže do visina gdje se čuje smijeh besmrtnika i pobjeđuje prolaznost i prozaičnost života.
Dijalektika nauke i umjetnosti
Nauka i umjetnost, naizgled, djeluju kao dva pola prisutna u čovjekovom djelovanju. Naučno istraživanje zasniva se na principima objektivnosti i realnosti, a umjetničko izražavanje na izražavanju sopstvenih doživljaja. Iako djeluju da su u vječnom mimoilaženju, podjednako predstavljaju puteve koji vode do istine i spoznaje. Narcis, kaluđer, mislilac i naučnik i Zlatousti, umjetnik, lutalica i zanesenjak predstavljaju dva pristupa svijetu. O tome sam Narcis kaže Zlatoustom:
Ali, na oba načina dolazi se do suštinskog upoznavanja svijeta, ostavlja se vječni trag iza sebe, a kroz stvaranje djela dolazi do samospoznaje, što se veličanstveno oličava u Narcisovim riječima:
Sinteza nauke i umjetnosti genijalno se dostiže i u Igri đinđuvama, apstraktnoj i misaonoj igri kojima se simbolima povezuje matematika i muzika, a briše se vještačka granica između njih. Jer sve pojave i oblici su samo predstave sopstvenog značenja, među njima vladaju tajanstvene, nedokučive veze, o kojima je pisao Bodler, a čovjekova najsvetija misija je da ih upozna. Herman Hese naglašava da jedino u rijetkim trenucima potpune harmonije i jedinstva dvostrukog čovjekovog bića nastaje umjetničko djelo. No, i sama priroda umjetnosti je dvojna i kontradiktorna. Umjetnik, prenoseći čovečanstvu duhovnu viziju i spoznaju, ispunjava plemenitu, božansku svrhu. Ali, on je i Antihrist, kako je to primijetio Ivo Andrić u Razgovoru sa Gojom, jer stvara ljepše svjetove kojima privlači i zanosi čovjeka, čime nalikuje Sotoni i vrši svetogrđe, dovodeći u pitanje postojanje jednog jedinog Tvorca. Principi na kojima se zasniva čovjekovo biće u njemu se prepliću, potiru i sukobljavaju sve dok osciliraju talasi kosmičke energije u njegovoj svijesti. Proniknuti u suštinu jedinstvenog, neponovljivog Ja, upoznati to klupko kontradikcija, koje što su veće i brojnije čine ličnost potpunijim, prema zapažanju Vladana Desnice, svrha je ovozemaljskog bitisanja. Pomiriti i obuhvatiti suprotnosti kroz čin stvaralačkog djelovanja uma i duha znači biti jedno sa samim sobom, biti jedno s Bogom i svijetom.